Początki szachów sięgają starożytności, ale ich dokładne pochodzenie wciąż jest przedmiotem debat wśród historyków. Większość badaczy wskazuje na Indie jako miejsce narodzin gry, wywodząc ją z czaturangi – starożytnej gry wojennej. Inni argumentują za chińskim rodowodem, powołując się na xiangqi. Niezależnie od miejsca powstania, szachy przeszły fascynującą ewolucję, przekształcając się z gry symulującej bitwę w intelektualne wyzwanie, które fascynuje miliony ludzi na całym świecie.
Początki szachów – starożytne Indie czy Chiny?
Większość historyków jest zgodna, że szachy narodziły się w Indiach, prawdopodobnie około 600 roku naszej ery. Jednak niektórzy badacze wskazują na Chiny jako możliwe miejsce powstania gry. Przyjrzyjmy się obu teoriom.
Teoria indyjska
Według najpopularniejszej teorii, szachy wywodzą się z indyjskiej gry o nazwie czaturanga. Była to gra dla czterech graczy, rozgrywana na planszy 8×8 pól. Każdy z graczy miał do dyspozycji 8 figur reprezentujących różne rodzaje wojsk:
- Piechotę (pionki)
- Kawalerię (skoczki)
- Słonie bojowe (gońce)
- Rydwany (wieże)
- Króla i jego doradcę (hetmana)
Czaturanga odzwierciedlała strukturę ówczesnej indyjskiej armii. Celem gry było pokonanie przeciwników poprzez zbicie ich figur. Z czasem czaturanga ewoluowała w grę dla dwóch osób, która rozprzestrzeniła się na Bliski Wschód i dalej do Europy.
Teoria chińska
Niektórzy badacze uważają, że szachy mogły narodzić się w Chinach. Według legendy, grę wynalazł chiński generał Han Xin około 200 roku p.n.e., aby odtworzyć ważną bitwę. Gra miała nazywać się xiangqi (gra w słonie) i była rozgrywana na planszy 9×10 pól.
Xiangqi różni się znacząco od współczesnych szachów, ale ma też wiele podobieństw:
- Figury poruszają się po liniach, a nie po polach
- Celem jest schwytanie króla przeciwnika
- Występują figury podobne do wieży, skoczka i gońca
Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy xiangqi było prekursorem szachów, czy może obie gry rozwinęły się niezależnie. Faktem jest, że xiangqi do dziś jest niezwykle popularne w Chinach.
Ewolucja szachów od starożytności do czasów nowożytnych
Niezależnie od tego, gdzie dokładnie narodziły się szachy, z pewnością przeszły długą drogę ewolucji, zanim przybrały znaną nam obecnie formę.
Szatranj – perska wersja szachów
Około VII wieku szachy dotarły z Indii do Persji, gdzie zyskały nazwę szatranj. To właśnie od perskiego słowa „szach” (król) pochodzi nazwa „szachy”. Szatranj był już grą dla dwóch osób, bardzo podobną do współczesnych szachów. Różnice polegały głównie na ograniczonych ruchach niektórych figur:
- Hetman (nazywany wezyr) mógł poruszać się tylko o jedno pole po przekątnej
- Goniec mógł przeskakiwać maksymalnie dwa pola po przekątnej
- Nie było roszady ani ruchu pionka o dwa pola
Szachy w świecie arabskim
Po podboju Persji przez Arabów w VII wieku, szatranj rozprzestrzenił się na Bliski Wschód i Afrykę Północną. Arabscy mistrzowie znacząco rozwinęli teorię gry, tworząc pierwsze podręczniki i analizy otwarć. To właśnie od arabskiego słowa „al-fil” (słoń) pochodzi angielska nazwa gońca – „bishop”.
Szachy w średniowiecznej Europie
Do Europy szachy dotarły około X-XI wieku, prawdopodobnie za pośrednictwem kupców arabskich oraz krzyżowców wracających z wypraw do Ziemi Świętej. Gra szybko zyskała popularność wśród europejskiej arystokracji. W tym okresie zaczęto wprowadzać zmiany w wyglądzie figur, dostosowując je do realiów średniowiecznego rycerstwa:
- Wezyr stał się hetmanem (królową)
- Słoń zamienił się w gońca (biskupa)
- Rydwan przekształcił się w wieżę
Narodziny współczesnych szachów
Prawdziwa rewolucja w szachach nastąpiła w XV-XVI wieku we Włoszech i Hiszpanii. To wtedy gra przybrała formę, którą znamy dzisiaj.
Szachy „szalonej królowej”
Najważniejszą zmianą było wzmocnienie roli hetmana, który zyskał możliwość poruszania się w dowolnym kierunku o dowolną liczbę pól. Ta modyfikacja sprawiła, że gra stała się znacznie bardziej dynamiczna i agresywna. Nową wersję szachów nazwano „szachami szalonej królowej” (mad queen chess).
Inne istotne zmiany wprowadzone w tym okresie to:
- Możliwość ruchu pionka o dwa pola w pierwszym posunięciu
- Wprowadzenie roszady
- Bicie w przelocie
Standaryzacja zasad i sprzętu
W XIX wieku nastąpiła ostateczna standaryzacja zasad szachów. W 1851 roku w Londynie odbył się pierwszy międzynarodowy turniej szachowy. To wydarzenie przyczyniło się do ujednolicenia reguł gry na całym świecie.
W tym samym okresie wprowadzono standardowy wzór figur szachowych, znany jako figury Staunton. Zaprojektował je Nathaniel Cook, a nazwano je na cześć słynnego szachisty Howarda Stauntona. Ten wzór figur jest używany do dziś w oficjalnych turniejach.
Praktyczne wskazówki dla miłośników historii szachów
Jeśli fascynuje Cię historia szachów i chciałbyś zgłębić ten temat, oto kilka praktycznych porad:
- Odwiedź muzeum szachów – wiele dużych miast ma muzea poświęcone historii szachów, gdzie możesz zobaczyć zabytkowe zestawy i dowiedzieć się więcej o ewolucji gry. Warto odwiedzić między innymi kolekcję rodziny Czochrów „Szachy Świata” w Centrum Kultury Filmowej „Stylowy” w Zamościu (w 2012 roku wpisana do Polskiej Księgi Rekordów i Osobliwości)
- Spróbuj zagrać w starożytne wersje szachów – możesz kupić lub samodzielnie wykonać planszę do czaturangi lub szatranju i spróbować swoich sił w tych archaicznych wersjach gry.
- Przeczytaj klasyczne dzieła o historii szachów – polecam książkę H.J.R. Murraya „A History of Chess” lub „The Mammoth Book of the World’s Greatest Chess Games” Graham Burgessa.
- Obejrzyj filmy dokumentalne – istnieje wiele ciekawych dokumentów poświęconych historii szachów, np. „The Story of Chess” BBC.
- Dołącz do klubu szachowego – w wielu klubach organizowane są wykłady i warsztaty poświęcone historii gry.
Ciekawostki na temat szachów
Motyw szachów często pojawia się w malarstwie, literaturze i filmie. Słynni artyści, tacy jak Marcel Duchamp czy Man Ray, tworzyli awangardowe zestawy szachowe. W literaturze szachy są metaforą życia i śmierci, walki dobra ze złem czy konfliktu między rozumem a emocjami. Przykłady:
- „Obrona Łużyna” Vladimira Nabokova
- „Szachownica flamandzka” Arturo Pérez-Reverte
- „Siódma pieczęć” Ingmara Bergmana
Szachy odegrały również ważną rolę w rozwoju informatyki i sztucznej inteligencji. Stworzenie programu komputerowego, który pokonałby arcymistrza szachowego, było przez długi czas jednym z głównych wyzwań dla naukowców. Kamienie milowe w tej dziedzinie to:
- 1997 – komputer Deep Blue pokonuje mistrza świata Garriego Kasparowa
- 2017 – program AlphaZero uczy się grać w szachy na poziomie arcymistrzowskim w zaledwie 4 godziny
Badania nad sztuczną inteligencją w szachach przyczyniły się do rozwoju algorytmów uczenia maszynowego, które znajdują zastosowanie w wielu dziedzinach życia.